Τα Μυστικά του Παρθενώνα, NOVA

Πώς οι Αρχαίοι Έλληνες έχτισαν το μεγαλύτερο οικοδόμημα στον κόσμο κατασκευασμένο αποκλειστικά και μόνο από μάρμαρο, το τέλειο ίσως μνημείο της Χρυσής Εποχής των Αθηνών. Το ωριαίο ντοκιμαντέρ του PBS/NOVA χωρίζεται σε πέντε κεφάλαια όπου μπορεί κανείς να παρακολουθήσει τις επίπονες προσπάθειες αναστήλωσης του Παρθενώνα υπό την επίβλεψη του Μανώλη Κορρέ, ενός μνημείου που έχει υποφέρει από πολέμους, σεισμούς και προηγούμενες προσπάθειες αναστήλωσης. Ειδικό βάρος δίνεται στην αποκρυπτογράφηση της συμμετρίας και της οπτικής αρμονίας του ναού, αποτέλεσμα ενός πολύπλοκου συστήματος μαθηματικών αναλογιών.




Κατά την Χρυσή Εποχή των Αθηνών οι Έλληνες θα οικοδομήσουν αυτό που αργότερα θα γίνει το ίδιο σύμβολο της Δυτικού Πολιτισμού, μία φυσική έκφραση των αξιών τους, των πεποιθήσεών τους και της ιδεολογίας τους, τον Παρθενώνα. Ο Παρθενώνας από τον θρόνο του στην Ιερή Πόλη της Ακροπόλεως, δεσπόζει για 2500 χρόνια με μία απαράμιλλη μεγαλοπρέπεια, μνημείο του Δυτικού πολιτισμού, σύμβολο του Κλασσικής εποχής. Οι διαστάσεις του ορίζουν τις τέλειες αναλογίες. Εάν η μίμηση αποτελεί την ειλικρινέστερη μορφή κολακείας ο Παρθενώνας είναι το πλέον αντιγραμμένο αρχιτεκτονικό σχέδιο στον κόσμο, από το Γαλλικό Κοινοβούλιο μέχρι το Ανώτατο Δικαστήριο των Ηνωμένων Πολιτειών και γενικά κτιρίων που ανεγέρθηκαν για να εμπνεύσουν Ευδαιμονία, Πολιτισμό και Κυριαρχία.

Σήμερα ο ναός βρίσκεται υπό τον κίνδυνο κατάρρευσης. Πίσω από τους κίονες, μια αποστολή διάσωσης βρίσκεται σε εξέλιξη για πάνω από 30 χρόνια και με συνολικό κόστος που ξεπερνά τα 100 εκατομμύρια δολάρια, με σκοπό την συναρμολόγηση δεκάδων χιλιάδων κομματιών τα οποία παρότι φαίνονται γεωμετρικός ευθύγραμμα, οι ανεπαίσθητες καμπύλες τους τα κάνουν μοναδικά. Το ύψος και το πλάτος του Παρθενώνα ορίζουν τις τέλειες αναλογίες. Η ποιότητα της εργασίας και της μηχανικής ακρίβειας του Παρθενώνα είναι ασύγκριτη, ακόμα για εμάς σήμερα. Πρωταρχικός σκοπός λοιπόν της αποστολής διάσωσης είναι να ξεκλειδώσει τα μυστικά της μηχανικής των Αρχαίων Ελλήνων.

Η ομάδα αναστήλωσης προσπαθεί να προστατεύσει το αρχαίο υλικό, να διατηρήσει τα πρωτότυπα κομμάτια και να προσθέσει μόνο ελάχιστα καινούργια, επίσης από μάρμαρο, που να ταιριάζουν στα γενικά χαρακτηριστικά του ναού. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν είναι τεράστιες. Για παράδειγμα ένα και μόνο κιονόκρανο βάρους 10 τόνων όχι μόνο πρέπει να συναρμολογηθεί από την αρχή αλλά και να αναγνωριστεί σε ποιόν από τους 46 κίονες ανήκει. Κάθε ένα από τα κομμάτια του είναι μοναδικό και ταιριάζει σε μόνο και μία θέση. Ο Παρθενώνας είναι ένα παζλ 20 χιλιάδων τόνων και 70 χιλιάδων κομματιών. Τα πάντα καταγράφονται και εισάγονται με λεπτομέρεια σε μία βάση δεδομένων, σε ένα σύστημα υπολογιστών. Σήμερα, μετά από πέντε χρόνια, έχει προσδιοριστεί η θέση περίπου 500 κομματιών. Το πώς οι αρχαίοι Αθηναίοι οικοδόμησαν τον Παρθενώνα με τέτοια ακρίβεια, σε λιγότερο από εννέα χρόνια και με ελάχιστες ευθείες γραμμές και ορθές γωνίες παραμένει ένα μυστήριο. Ο Μανώλης Κορρές και η ομάδα του, που αποτελείται από αρχιτέκτονες, μηχανικούς και τεχνίτες θα πρέπει να ξεκλειδώσει τα μυστικά του παρελθόντος.

Τα μέσα του 5ου αιώνα π.χ. ήταν μία χρυσή εποχή για την Αθήνα καθώς η φιλοσοφία, η δημοκρατία, το θέατρο και οι τέχνες βρίσκονται στο αποκορύφωμά τους. Η Ακρόπολη όμως εξακολουθεί να είναι ερείπια από την Περσική εισβολή. Το 449 π.χ. ο Περικλής προτείνει την ανοικοδόμηση των ναών που καταστράφηκαν από τους Πέρσες. Ο λαός της Αθήνας ψηφίζει την ανοικοδόμηση της Ακρόπολης και προτείνει στο κέντρο της να αναγερθεί ένα κτίριο που να ενσαρκώνει τα ιδανικά τους, τον Παρθενώνα. Αυτός είναι και ο λόγος που ο Παρθενώνας αποτελεί το σύμβολο της Δημοκρατίας.

Κατά την εποχή του Περικλή εξορυγνύονται περίπου 100.000 τόνοι Πεντελικού μαρμάρου. Σε μία επιγραφή του 434 π.χ. αναφέρεται ότι το κόστος της εξόρυξης και μεταφοράς του στην Ακρόπολη ανέρχεται στα 400 αργυρά τάλαντα, ποσό που ισοδυναμεί με περισσότερο από 400 πλήρως εξοπλισμένα πολεμικά πλοία. Σε ένα δημοκρατικό όμως σύστημα διακυβέρνησης οι δαπάνες του δημοσίου χρήματος πρέπει να δημοσιοποιούνται. Έτσι οι ετήσιες δαπάνες για την κατασκευή του Παρθενώνα αναγράφονται σε μία πέτρα η οποία τοποθετείται στην Ακρόπολη και από την οποία αντλούμε σήμερα σημαντικές πληροφορίες για την κατασκευή του ναού.

Πριν από τον Παρθενώνα, το μάρμαρο για την κατασκευή των ναών προερχόταν από τα λατομεία διαφόρων νησιών του Αιγαίου. Ο ναός της Δήμητρας στο νησί της Νάξου κατασκευάστηκε περίπου 100 χρόνια πριν από τον Παρθενώνα. Αποτελείται και αυτός από ελάχιστες ευθείες γραμμές. Φαίνεται λοιπόν ότι οι Αρχαίοι Έλληνες είχαν επίγνωση της οπτικής ψευδαίσθησις. Συνειδητοποίησαν ότι για την κατασκευή ενός κτιρίου που να φαίνεται τέλειο θα πρέπει να καταλήγει σε ένα σχέδιο που να ξεγελά το μάτι.

Μελετώντας τα "αποτυπώματα" των εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του Παρθενώνα ο Μανώλης Κορρές υποθέτει ότι δούλευαν περίπου διακόσιοι μαρμαροτεχνίτες, που προφανώς προσλήφθηκαν από διαφορετικά νησιά γύρω από την Αττική. Στο καθένα όμως από αυτά χρησιμοποιούσαν διαφορετικό μετρικό σύστημα (Ιωνικό, Δωρικό ή Κοινό). Χωρίς ένα κοινό μέτρο λοιπόν η κατασκευή του Ναού θα ήταν ένας εφιάλτης. Πώς κατάφεραν λοιπόν να ξεπεράσουν αυτά τα προβλήματα?

Στο νησί της Σαλαμίνας, σε μία εκκλησία, ανακαλύφτηκε μία πέτρα-σκάλισμα που τώρα βρίσκεται στο μουσείο του Πειραιά. Απάνω της είναι σκαλισμένα ένα χέρι και αποτυπώματα ποδιών που πιστεύεται ότι μπορεί να ήταν ένας πίνακας μετατροπής μεταξύ των διαφόρων μετρικών συστημάτων της εποχής. Στον Παρθενώνα παρατηρούνται και τα τρία μετρικά συστήματα και μάλιστα σε αρκετά ακριβείς αναλογίες. Το ύψος του είναι ακριβώς 45 δωρικά, ή 48 Κοινά, ή 50 Ιωνικά πόδια. Η "Πέτρα της Σαλαμίνας" όμως μας δίνει και ένα άλλο στοιχείο – εύρημα, το πως οι Αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν το ανθρώπινο σώμα για να σχεδιάσουν της τέλειες αναλογίες. Κατά τον Πρωταγόρα ο άνθρωπος ήταν το μέτρο για όλα τα πράγματα. Ένας από τους πρώτους που το παρατήρησε μελετώντας τον Παρθενώνα ήταν ένας Ρωμαίος αρχιτέκτονας, ο Marcus Vitruviouς. Οι Αρχαίοι Έλληνες παρατήρησαν ότι στο ιδανικό σώμα η απόσταση μεταξύ των άκρων των χεριών τεντωμένα σε ορθή γωνία πρέπει να βρίσκεται σε αυστηρή αναλογία με το ύψος, όπως και η απόσταση μεταξύ ομφαλού και ποδιών. Μετά από 2 χιλιάδες χρόνια, ο Leonardo Da Vinci, αναζητεί και αυτός την φόρμουλα της ομορφιάς. Μεταξύ των σχεδίων του (ο γνωστός άνθρωπος του Vitruviouς που στέκεται σε ένα κύκλο μέσα σε ένα τετράγωνο ) και της πέτρας της Σαλαμίνας υπάρχουν τρομακτικές ομοιότητες. Ο λόγος της ακτίνας του κύκλου προς την πλευρά του τετραγώνου είναι 1 προς 1.6, που κατά τον Πυθαγόρα ήταν η χρυσή αναλογία, η μαθηματική φόρμουλα της ομορφιάς. Πολλοί πιστεύουν ότι η χρυσή αυτή αναλογία χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή του Παρθενώνα για να επιτευχθεί η τέλεια αρμονία και η υπεροχή του. Ο λόγος του ύψους του προς το πλάτος του είναι η χρυσή αναλογία.

Η χρυσή αυτή αναλογία έχει σήμερα αμφισβητηθεί από πολλούς συμπεριλαμβανομένου και του Μανώλη Κορρέ ο οποίος όμως πιστεύει ότι μία άλλη αναλογία εμφανίζεται στην κατασκευή του ναού. Το πλάτος του είναι 30 μέτρα και 80 εκατοστά, το μήκος του είναι 69 μέτρα και 51 εκατοστά . Η αναλογία μεταξύ τους είναι 4:9. Η ίδια αναλογία υπάρχει και μεταξύ του ύψους των κιόνων και της αποστάσεως μεταξύ των κέντρων τους, όπως και μεταξύ του ύψους και του πλάτους του. Ο Παρθενώνας επιδεικνύει την τέλεια συμμετρία και αρμονία εν μέρη αλλά και σαν σύνολο σαν μια ενορχηστρωμένη μουσική συμφωνία.

Η ένωση των μαρμάρων του Παρθενώνα είναι τόσο ακριβής που αγγίζει τα όρια του 1/20 του χιλιοστού. Η ομάδα αναστήλωσης ανακάλυψε τον τρόπο με τον οποίο οι τεχνίτες πέτυχαν αυτήν την ακρίβεια όταν αποσυναρμολόγησαν μία κολόνα για πρώτη φορά μετά από 2500 χρόνια. Όταν ξεχώρισαν τα τύμπανα που την αποτελούσαν ανακάλυψαν ότι ένα ξύλο κομμένο στα δύο είχε τοποθετηθεί ανάμεσα τους. Το ένα μέρος έχει εφαρμοστεί τέλεια στο κέντρο του κάτω τυμπάνου ενώ το άλλο μισό ήταν στο κέντρο του ανώτερου τυμπάνου που κατεβαίνει και βοηθούσε στην ακριβή τοποθέτησἠ του πάνω στο πρώτο. Η εφαρμογή τους ήταν τόσο τέλεια ώστε όταν «ανοίχθηκε» η κολώνα για πρώτη φορά οι τεχνίτες μύρισαν το ξύλο που είχε διατηρηθεί ανέπαφο μετά από 2500 χρόνια. Η ίδια τεχνική χρησιμοποιείται και σήμερα για την αναστήλωση του Παρθενώνα.

Ο Παρθενώνας χτίστηκε με ελάχιστες ευθείες γραμμές και ορθές γωνίες. Οι κολώνες είναι ελαφρώς πλατύτερες στο μέσο δίνοντας ένα παλμό, μία ένταση και ζωή στον ναό όπως το φουσκωμένο στήθος ενός αθλητή που προσπαθεί να σηκώσει ένα βάρος. Η καμπυλότητα αυτή είναι τόσο μικρή ώστε η ομάδα αναστήλωσης μπορεί να την πετύχει μόνο με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή. Το πώς σχεδιάστηκαν και επιτεύχθηκαν από τους Αρχαίους παραμένει ένα μυστήριο. Η απάντηση μπορεί να βρίσκεται στο ναό του Απόλλωνα στα Δίδυμα της Τουρκίας. Χτίστηκε την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, 150 χρόνια μετά από τον Παρθενώνα. Επειδή ο ναός καταστράφηκε από σεισμό πριν να ολοκληρωθεί έμειναν εμφανή τα σημάδια και οι λεπτομέρειες της κατασκευής του. Φαίνεται ότι οι Έλληνες μαρμαροτεχνίτες σμίκρυναν τους κίονες στο σχέδιο τους κατά ένα συντελεστή του 16 στο ύψος τους ενώ το πλάτος τους παρέμεινε αμετάβλητο. Μπόρεσαν έτσι χρησιμοποιώντας ειδικά όργανα της εποχής να σχεδιάσουν και να κόψουν τα μάρμαρα. Παρόμοια στοιχεία πρέπει να υπήρχαν και στον Παρθενώνα τα οποία όμως εξαφανίστηκαν όταν κατά την αποπεράτωση του ναού τα μάρμαρα γυαλίστηκαν για να λειανθούν.

Η ομάδα αναστήλωσης νιώθει πως έχει μπει στο μυαλό των Αρχαίων αρχιτεκτόνων και έχει ανακαλύψει πώς μπόρεσαν να σχεδιάσουν και να κατασκευάσουν το μνημείο αυτό της ανθρωπότητας. Χρησιμοποιώντας το ίδιο μάρμαρο και την ίδια τεχνική προσπαθούν σήμερα να αναστηλώσουν τον Παρθενώνα, ίσως τόσο τέλεια όσο και οι Αρχαίοι αρχιτέκτονες. Στα επόμενα 10 χρόνια ίσως να μπορέσουμε να θαυμάσουμε τις τέλειες αναλογίες του από κοντά, όπως οι Αρχαίοι Αθηναίοι.

Ο Παρθενώνας ολοκληρώθηκε το 432 π.χ ως υπέρτατη έκφραση των Αθηναϊκών αξιών, στολισμένος από παραστάσεις που επιδεικνύουν μυθολογικές μάχες, όπως αυτή μεταξύ του Δίκαιου και της Αδικίας, του Πολιτισμού εναντίων της Βαρβαρότητας, της Τάξης εναντίων του Χάους. Για πρώτη φορά οι θνητοί Έλληνες με ένα κτίσμα τους εξομοιώθηκαν με τους Θεούς. Ένα χρόνο αργότερα ο Περικλής αναζητώντας πόρους για τον πόλεμο εναντίων των Σπαρτιατών θα προτείνει την χρησιμοποίηση του χρυσού που κοσμούσε το άγαλμα της θεάς Αθηνάς, τοποθετημένο στο κέντρο του ναού. Λίγο καιρό αργότερα ο Περικλής μαζί με το ένα τρίτο της Πόλης θα πεθάνει από πανώλη. Η Σπάρτη εισβάλει στην Αθήνα και ο Παρθενώνας μετατρέπεται σε οχυρό. Για τις επόμενες 2 χιλιετίες ο ναός θα κακοποιηθεί από Ρωμαίους, Βάρβαρους, Χριστιανούς, Μουσουλμάνους, Τούρκους και τελικά από τον Λόρδο Έλγιν...

Όταν πριν από 30 χρόνια η ομάδα ξεκινούσε την αναστήλωση του Παρθενώνα προτάθηκε η πλήρης ανακατασκευή στην αρχική του μορφή με όλα τα αγάλματα και τα αετώματα που τον κοσμούσαν. Τελικά αποφασίστηκε να διατηρηθεί ότι είχε απομείνει μετά από 2500 χρόνια, ένα μαγευτικό “ερείπιο”, μνημείο της ομορφιάς που μπορεί να κατασκευάσει ο άνθρωπος... αλλά και συνάμα να καταστρέψει.

Η αφήγηση στην Αγγλική βρίσκεται εδώ . Η σελίδα του καναλιού για το ντοκιμαντέρ βρίσκεται στην διεύθυνση http://www.pbs.org όπου μπορεί κανείς να βρει επιπλέον πληροφορίες και διάφορα διαδραστικά προγράμματα σχετικά με την κατασκευή και την αναστήλωση του Παρθενώνα. Το DVD/VIDEO για όποιον ενδιαφέρεται μπορεί να αγοραστεί από την ακόλουθη διέυθυνση http://www.shoppbs.org